امروزه یکی از مهم‌ترین بحران‌هایی که فضای شهرهایمان را تهدید می‌کند، گسستگی تدریجی بین انسان و طبیعت است. متاسفانه به علت رشد روزافزون شهرها، بحران از دست دادن فضاهای سبز طبیعی (باغات و زمین‌های کشاورزی) به‌شدت رو به افزایش است. در جوامع مدرن امروزی و زندگی‌های پرمشغله افراد جامعه، طراحی فضای سبز می‌تواند نقش پررنگی در کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، سلامت جسم و روان، زیباسازی شهر و… ایفا کند؛ از این رو هر شخصی باید سعی کند به‌نوبه خود در حفظ این فضا و حتی گسترش آن تلاش کند.
فضای سبز در شهرهای مختلف، ابعاد و اشکال گوناگونی دارند که از جمله آنها می‌توان به پارک‌ها، مجموعه‌های ورزشی، میدان‌ها و حتی گورستان‌ها اشاره کرد. مطمئنا یکی از ابتدایی‌ترین اولویت‌هایی که باید در طراحی فضای سبز شهری در نظر گرفته شود دسترسی راحت اهالی هر منطقه به این مناطق زیبا و سرسبز است.
در این مقاله قصد داریم تا به بررسی مهم‌ترین اصول طراحی فضای سبز در محیط مسکونی و بایدها و نبایدهای آن پرداخته و شما عزیزان را با تمامی ابعاد آن آشنا کنیم؛ در ادامه با ما همراه باشید.
نقش فضای سبز در ساختمان‌ها
میل و علاقه انسان به طبیعت و فضای سبز از سالیان بسیار کهن نشات می‌گیرد. درگذشته‌های دور انسان کاملا به طبیعت وابسته بوده و به‌نوعی به یکدیگر متصل بودند، اما طی دهه‌های اخیر با پیشرفت علم و تکنولوژی و گسترش زندگی شهرنشینی، کانون اصلی و مرکز فعالیت‌های انسان‌ها از طبیعت دور شده است.
یکی از بهترین راه‌ها برای سالم‌سازی، افزایش کیفیت زندگی و همچنین تعامل دوباره انسان با طبیعت، استفاده از فضای سبز در ساختمان‌ها و یا محیط‌های اطراف آن محسوب می‌شود. استفاده از فضای سبز در ساختمان شاید نتواند مشکل آلودگی هوا شهرها را حل کند، اما می‌تواند فواید روانی و زیست محیطی فراوانی را برای ساکنین آن به همراه داشته باشد که از جمله آن می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:
- کاهش استرس و تنش اعضای ساختمان
- کاهش گرمای محیط و ساختمان
- کاهش آلودگی صوتی در ساختمان
- کاهش آلودگی هوا
- کاهش تأثیر اثرات گلخانه‌ای
- جذب دی اکسید کربن محیط و تبدیل آن به اکسیژن
|
توسعه فضای سبز در شهرها و ساختمان‌ها نه‌تنها باعث سلامت روانی شهروندان می‌گردد، بلکه تأثیر مثبت فراوانی را برای محیط‌زیست به همراه خواهد داشت. |
فضای سبز در محیط مسکونی
به‌طورکلی عبارت فضای سبز شامل مفاهیم و معانی متعددی است که در یک تعریف کلی می‌توان آن را منطقه‌ای نسبتا بزرگ دانست که با درخت، درختچه، گل، چمن یا سایر گونه‌های گیاهی پوشیده شده باشد. وقتی کلمه فضای سبز در کنار شهر قرار می‌گیرد می‌توان آن را این‌گونه معنای کرد که فضای سبز شهری به بخشی از فضای سبز اطلاق می‌شود که در مناطق شهری و مسکونی احداث شده باشد.
در یک نگاه کلی فضای سبز، بخشی از فضای باز درون‌شهری محسوب می‌گردد که از لحاظ نوع مالکیت به چهار بخش مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند:
- عمومی
- نیمه‌خصوصی
- خیابانی
- خصوصی
فضای سبز عمومی: این فضا در مجموعه‌های مسکونی تاثیر بسیار زیادی در تامین سلامت روحی انسان خواهد داشت. ایجاد فضای باز عمومی زمانی کیفیت خود را نشان می‌دهد که باعث حضور مردم در آن فضا باشد و شامل محوطه میان بلوک‌ها، بام، حیاط خلوت و حیاط می‌شود.
فضای سبز نیمه‌خصوصی: به بخشی از فضای سبز گفته می‌شود که تحت مالکیت مراکز آموزشی، نظامی، بهداشتی، نهادهای اداری، سازمان‌ها و… قرار دارند. فضای سبز نیمه‌خصوصی فقط برای مراجعین یا کارکنان همان سازمان‌ها قابل‌استفاده بوده اما به‌نوعی جز فضای سبز شهری نیز محسوب می‌گردند.
فضای سبز خیابانی: فضای سبز خیابانی به بخشی از پیاده‌روها، میدان‌ها، حاشیه بزرگ‌راه‌ها و… اطلاق می‌شود که به لطف استفاده از پوشش گیاهی می‌توانند تاثیر بسزایی در کاهش آلودگی هوا، افزایش زیبایی و جلوه شهری و… داشته باشند.
فضای سبز خصوصی: همان‌طور که از نام آن پیداست چنین فضاهایی فاقد کاربری عمومی بوده و تنها مالکین و افراد مورد تاییدشان می‌توانند از آنها استفاده نمایند. ساده‌ترین مثال برای چنین مکان‌هایی باغچه‌ای است که به‌طورمعمول در خانه اغلب افراد وجود داشته که به همین دلیل بخش بزرگی از فضای سبز شهری را تشکیل می‌دهند.
|
فضای سبز شهری با توجه به نوع مالکیت به 4 بخش مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند؛ با توجه به‌ضرورت استفاده از پوشش گیاهی و فضای سبز در محیط‌های مسکونی و شهری، هرکدام از افراد جامعه باید سعی کند در حفظ و گسترش فضای سبز تحت اختیار خود کوشا باشد. |
فضای سبز و رفع آلودگی
طبق اعلام سازمان ملل متحد، مقدار فضای سبز استاندارد برای هر شهروند بین 20 تا 25 مترمربع است؛ اما متاسفانه طبق آخرین آمار اعلام شده از سوی وزارت مسکن و شهرسازی ایران، سرانه فضای سبز در کشور عزیزمان حدود 7 الی 12 مترمربع برای هر فرد است؛ که با یک مقایسه به‌راحتی می‌توان به کمبود زیاد فضای سبز در کشورمان پی برد. مطمئنا یکی از مهم‌ترین پیامدهای این امر، آلودگی هوا و آسیب‌های جبران‌ناپذیر روحی و جسمی است که در حال حاضر گریبان‌گیر اغلب ساکنین کلان‌شهرهای کشور عزیزمان شده.
آلودگی هوا یکی از مشکلات عمده محیط زیست است که خود نیز محدودیت‌های فراوانی را برای رشد گیاهان به وجود می‌آورد؛ گیاهان از طریق عمل فتوسنتز هوا را پاک می‌کنند و اکسیژن مورد نیاز برای موجودات زنده را فراهم می‌سازند. در بین تعداد بی‌شمار گیاهان موجود، برخی از آنها توانایی بالاتری برای تولید اکسیژن داشته و به‌نوعی می‌توان آنها را کارخانه تولید اکسیژن دانست؛ آزالیا (Azalea Hybrid)، آبلیا (Abelia Grandiflora)، نراد (Abies Alba) و درختانی همچون شاه‌بلوط، افرا، گل‌ابریشم و… از بهترین آنها به شمار می‌روند.
استفاده از فضای سبز علاوه بر کاهش آلودگی هوا و تولید اکسیژن، تاثیرات مثبت فراوانی بر محیط‌های شهری دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کنترل تشعشعات نور
- کنترل باد و ذخیره انرژی
- کاهش دما و افزایش رطوبت نسبی
- زیباسازی فضای شهر
- افزایش حس آرامش و امنیت روحی
- کاهش آلودگی صوتی
|
گیاهانی چون آزالیا، آبلیا، نراد، افرا و… بیشترین عمل فتوسنتز را انجام داده و گیاهانی چون افرا، اقاقیا، چنار و کاج نیز بهترین و ارزان‌ترین موانع برای جلوگیری از ناهنجاری‌های صوتی هستند. |
اصول طراحی فضای سبز
با توجه به اهمیت بسیار بالای فضای سبز در سلامت جسمی و روحی یک جامعه، نوع طراحی و پیاده‌سازی این فضا در سطح شهر از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. مهم‌ترین وظیفه یک طراح فضای سبز ایجاد هماهنگی میان علم و هنر است که این کار باهدف سازمان‌دهی و طراحی کل محیط انجام می‌شود.
در طراحی فضای سبز، طراح باید با شناختی کامل از نوع، رنگ و ویژگی گیاهان از آنها به‌عنوان مصالح معماری استفاده کرده و با قرار دادن این اجزا در کنار هم به منظره‌ای زیبا و آرامش‌بخش دست یابد. یکی از مهم‌ترین عوامل طراحی فضای سبز، عوامل زیستی آن منطقه از جمله منابع آبی، کیفیت خاک و نوع اقلیم آن منطقه است.
به‌طورکلی طراحی محیط و منظر (فضای سبز) به دو دسته خطی و پهنه‌ای تقسیم می‌شوند:
- فضای سبز خطی به معابر و خطوط سبزی اطلاق می‌شود که از آنها در اطراف شهرها استفاده می‌شود تا ضمن مشخص نمودن محدوده شهرها، عاملی برای کاهش آلودگی صوتی و زیست‌محیطی باشند.
- فضای سبز پهنه‌ای به مکان‌هایی همچون باغ‌ها و پارک‌ها گفته می‌شود که در عکس‌برداری هوایی به‌خوبی قابل‌رؤیت بوده و در نقشه‌های شهری نیز به‌صورت لکه‌های سبزرنگ دیده می‌شوند. این نوع از فضاها با توجه به میزان گستردگی خود نقش بسزایی در کاهش آلودگی‌های سطح شهرها ایفا می‌کنند.
|
شناخت گیاهان مختلف، تلفیق آنها با یکدیگر نیاز به خلاقیت، علم و توانایی بسیار بالایی دارد که به‌نوعی می‌توان آن را تلفیق علم و هنر دانست. |
مراحل طراحی فضای سبز چیست؟
- شناسایی منابع موردنیاز
- تحلیل منابع و مطابقت آن با قوانین موجود
- هماهنگی اقدامات امکان‌پذیر با شرایط محیطی موجود برای طراحی فضای سبز محیط مسکونی
- طراحی نهایی
از مهم‌ترین بخش‌های طراحی فضای سبز، تعیین نوع گونه گیاه بکار گرفته شده است. درواقع این گونه‌های گیاهی زیبا در طراحی محیط و منظر حرف اول را می‌زنند. از جمله کاربردهای گیاهان در طراحی فضای سبز می‌توان به استفاده آنها در دیوار، سقف، راهرو و حتی پوشاندن عیوب ساختمان و یا ایجاد یک فضای خصوصی نام برد.
ارتفاع گیاه یکی از المان‌های مهم و کاربردی در امر طراحی فضای سبز است. به‌طور مثال:
- ارتفاع گیاه تا قوزک پا، برای پوشاندن زمین
- ارتفاع تا زانو برای راهنمایی مسیر
- ارتفاع گیاه تا کمر به‌عنوان حصار جزئی
- ارتفاع گیاه تا سینه برای تقسیم‌بندی محیط
- گیاهان بلندقامت که بالاتر از ارتفاع دید هستند برای حصار کردن محوطه خصوصی
کاربرد طراحی فضای سبز شامل موارد مختلفی می‌شود، به‌طور مثال:
- از گیاهان می‌توان برای هدایت دید و رسیدن به منظره‌ای خاص استفاده کرد.
- زمانی که بخواهیم گیاه خاصی را به نمایش بگذاریم از گلدان استفاده می‌کنیم.
- در فضاهای کوچک مثل حیاط منازل جزییات گیاه بیشتر دیده می‌شوند و دگرگونی بیشتر احساس می‌شود.
- مناظر طبیعی هیچ‌گاه متقارن نیستند، ولی توازن بین دو سوی تقارن در فضای سبز باید در نظر گرفته شود، به‌طور مثال درختان باید یکی در میان در طرفین قرار بگیرند. در طراحی فضای سبز باید عواملی چون ممانعت از حرکت، تقسیم فضا، ایجاد حصار و کنترل دید به‌طور دقیق مورد بررسی قرار بگیرد. همچنین تغییرات محیطی نیز باید در آینده‌نگری طرح لحاظ شود. رشد گیاهان نیز جز مواردی است که حتما باید به آن پرداخته شود.
|
در همین رابطه بخوانید: |
|
نوع و معماری خود گیاه در طراحی محیط بسیار سهیم است، در واقع اندازه گیاه تعیین‌کننده محل قرارگیری آن‌گونه است. در طراحی فضای سبز گیاهان به‌عنوان مصالح استفاده می‌شوند که عمده کاربرد آنها استفاده در کف، سقف و دیوار است. |
حقوق فضای سبز شهری
همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، استفاده از فضای سبز فواید بی‌شماری برای شهرها و ساکنین آن به همراه دارد. از آنجایی‌که طی چند سال گذشته سرانه فضای سبز به ازای هر نفر، در کشور عزیزمان به حد چشمگیری کاهش یافته است، مسئولین و مدیران توانمندمان توانسته‌اند با تصویب قوانین بسیار سفت و سخت، تلاش بیشتری برای حفظ فضای سبز و حتی گسترش آن نمایند؛ ناگفته نماند که جریمه‌های بسیار سنگینی نیز برای افرادی که این قوانین را رعایت نکنند در نظر گرفته است. از جمله این قوانین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قطع هر نوع درخت و یا نابود کردن آن در محدوده و حریم شهرها بدون اجازه شهرداری و رعایت ضوابط مربوطه ممنوع است.
- شهرداری‌ها موظف هستند در حریم قانونی شهرها برای درختان شناسنامه تهیه کنند که اطلاعاتی همچون سن تقریبی، نوع و تعداد این درختان در آن ذکر شده باشد.
- جلوگیری از صدور پروانه ساخت برای باغات، در صورت قطع درختان.
- اگر کسی به هر دلیلی و برخلاف قوانین مربوطه اقدام به قطع درختان نماید، علاوه بر جبران خسارت وارده به‌صورت نقدی، درصورتی‌که قطع درختان بیش از 30 اصله باشد به حبس تعزیری محکوم خواهد شد.
- درصورتی‌که قطع درخت از سوی مالک به‌گونه‌ای باشد که باغی را نابود کرده و از زمین آن برای تفکیک و خانه‌سازی استفاده کرده باشد، شهرداری می‌تواند تمام زمین را به نفع خود ضبط کند.
|
در همین رابطه بخوانید: |
|
به نظر می‌رسد در زمینه به استاندارد رساندن و خدمات مشاوره‌ای در رابطه با طراحی فضای سبز شهری و فرا شهری، الزامات قانونی لازم وجود دارد که در صورت اجرای صحیح این قوانین، به‌زودی شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در جهت افزایش این فضاهای سبز خواهیم بود. |
جمع‌بندی:
آنچه در این مقاله مورد بحث و بررسی قرار گرفت، اهمیت و فواید بسیار زیاد ایجاد فضای سبز در شهرها بود که در ادامه برخی از آنان را بار دیگر بیان خواهیم نمود:
- با توجه به رشد روزافزون زندگی شهری، فضاهای سبز و محیط‌زیست به‌شدت در معرض نابودی هستند؛ ازاین‌رو اکنون بیش از هر زمان دیگری طبیعت نیازمند توجه بیشتر ما انسان‌ها است.
- طراحی فضای سبز علاوه بر جنبه زیبایی و تفریحی شهر در سلامت روح و روان انسان‌ها نیز بسیار مؤثر است.
- مواردی چون شناسایی منابع موردنیاز، تحلیل منابع و طراحی نهایی از ارکان مهم طراحی فضای سبز به شمار می‌آید.
- همچنین گفته شد از طراحی فضای سبز می‌توانیم برای ایجاد حصار، کنترل دید، هدایت دید برای رسیدن به هدفی خاص، تقسیم محیط و حتی رفع عیوب ساختمان استفاده کرد.
